Mina mundial ne’ebe mak oras ne’e dadaun tun ba US$ 31.00/bariel fo implikasaun boot ba rendimentu rai laran.

“Agora dadaun folin mina mundial tun ba US$ 31.00/bariel, entaun ita nia rendimentu ba fundu mina rai ne’e atu tun makas nune’e mos ita nia produsaun bayu undang ita nia kitan mos tinan oin mai la produs ona ne’ebe nia impaktu direita maka mai ita nia fundu mina rai,” hateten Direitor Ezekutivu ONG Luta Hamutuk, Mericio Akara ba jornalista sira iha nia knar fatin Farol, Segunda (01/02/2016).

Nia mensiona mos katak, ho folin mina mundial ne’ebe mak tun fo impaktu ba povu agrikultor sira, tanba sira nia produsaun mos folin tun.

Mericio Akara hatete, folin mina tun laos fo impaktu deit ba iha povu agrikultur maibe ba nasaun tomak, inklui mos rendimentu ba nasaun.

Akara mos esklarese katak, ema hotu hatene katak ,folin mina tun, maibe iha fulan 3 liu ba ne’e Timor Leste nia mina folin tun US$ 16,8 bilhoens signifika folin mina tun makas.

Tuir informasaun ne’ebe Luta Hamutuk iha katak, mina sei tun makas ba US$ 14 bilhoens deit, ne’e signifika rendimentu mos tun no Governu mos tinan-tinan foti osan US$ 1.5 bilhoens hodi halo fundu mina rai tun ba bei-beik.

Tuir prediksaun katak iha tinan 2020 mai fundu mina rai sei tun ba 14 bilhoens, maibe tuir Akara katak la to’o 2020 fundu mina rai bele hotu ona, tanba kada tinan Estadu sempre foti oasn fundu mina, tan ne’e iha futuur karik fundu mina rau la iha ona mak opsaun ba Governu mak tenki deve hodi halo investim,entu depois fo tusan ba jerasaun mai.

Iha parte seluk nia mos informa katak, impliksaun seluk ba mina mundial folin tun mak kareta, motor, aviaun no ro sira ne’e sei infrenta problema, tanba mina folin tun sira susar atu hetan mina, nune’e mina mundial folin tun ne’e nia impliksaun ne’e em jeral ba liu ekonomia.

Iha parte seluk Joao Gonsalves hanesan ekonomista hatete, mina mundial ne’ebe folin sei tun makas sei fo duni impaktu ba nasaun liu-liu ekonomia rai laran.

“Hau senti impaktu ekonomia konaba mina tun ne’e sei makas iha ita nia rai tanba ita hare katak, ita nia fundu petroliferu sei iha impaktu negative,tanba osan ne’ebe maka sei tama mai iha ita nia fundu sei menus liu,” afirma Joao.

Diretor dezenvolvimentu ekonomia integradu sub regional Timor Leste, Indonesia ho Australia iha MPIE ne’e mos dehan, mina folin tun konserteza sei fo impaktu bot ba iha ekonomia, iha vantajen hirak seluk uituan tanba presu mina konvustivel sira hanesan gajolina,gajoel tun makas ,halo ba presu mina transporte mos tun tun hotu ,ne’e sei fo impaku ba ekonomia rural.

“Anivel osan tama ba rendimentu Estadu ba ita nia petroliferu sei fo impaktu makas tebes, tanba ne’e ita tenki buka meus para ita tenki komesa hare ona oinsa atu define perioridades para dezenvolve seitor hirak seluk mos atu nune’e kontribui hatama rendimentu ba Estadu,” hateten eis Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu ne’e.

Nia hateten, seitor ida ne’ebe maka atu bele fo rendimentu ba iha Estadu hodi promove kedas maka seitor turismu, seitor turismu para hodi promove,tanba ne’e tenki kria kondisoens, nune’e mos ba seitor sira seluk maske laos seitor produtivu, hanesan industria no koperativa inklui mos seitor eduksaun ho saude.

Iha parte seluk Ministru Comersiu, Industri no Ambiente (MCIA), Costansio Pinto hatete, mina mundial ne’ebe folin tun sei fo impaktu bot liu ida maka ba iha povu agrikultura sira.

“Ita hare hare deit mina folin tun kafe mos folin tun sei la sae ,ita hare ba iha mina ,mina agora halai tun sae entaun kafe mos nia folin tenki halai tuir mina no vida seitor agrikultor liu-liu ba produsaun,” hateten Costansio Pinto.

kresimentu ekonomia tun makas

antes ne’e, Director ezekutivu Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete, kresimentu ekonomia agora tun makas, kompara ho tinan hirak liu ba kotuk ne’e tun ba 12%, 11% ikus liu tun ba 9%.

                “Ema atu asesu ba osan ne’e mos limitadu, kontrusaun dezenvolvimentu marka pasu, entaun osan la sirkula ne’e mak kresimentu ekonomia tun maka’as,’’ dehan Mericio Akara. nia

Ministeriu Finansas (MF), Tersa (02/02/2016) ofisilamente intrega envelope fiskal 2016 ba kada lina ministeriu sira.

Ministra Finansas, Santina Cardoso hatete, envelope fiskal hanesan ema hotu hatene katak, MF fo hanesan simbolikamente deit ba iha ministeriu sira, maibe iha ministeriu sira komesa tiha ona halo ejekusaun.

“Mesmu uja dua desimu sira bele lao ona ho orsamentu ne’ebe maka mai husi 2015 nian, maibe tuir lei katak, bainhira orsamnetu tinan 2016 tama iha efetivu, entaun orsamentu dua desimu ne’e ensera ba orsamentu 2016 nian,” hateten Ministra Santina Cardoso ba jornalista sira hafoin fahe envelope fiskal ba linha Ministerial sira iha Patrimoniu Estadu, Balide, Dili, Tersa (02/02/2016).

Ministra Santina dehan katak, envelope fiskal kuandu kompra ho tinan kotuk iha atrazu uituan, tanba iha prosesu, maibe iha tempu ne’ebe maka atrazu MF fiar katak fo mos tempu ba iha ministeriu sira para bele prepara sira nia planu aprovizonamentu dokumentu hirak ne’ebe maka sira tenki prepara ajusta hodi submete ba unidade planeamentu nutrisaun avaliasaun Gabinete Premeiru Ministru nian no mos ba MF.

Tuir Ministra katak, loron hirak liu ba MF bolu serbisu fundu autonomo no serbisu fundo seim administrativa finanseira hanesan linha menisteriu sira antes atu mai fahe inforasaun ba sira konaba dekreitu Governo foun nian ne’ebe maka koalia konaba regras ejekusaun orsamentu tinan 2016 nian. Tan ne’e maka iha delegasaun kompetensi barak liu tan ba serbisu fundu autonomo sira i sira iha autonomo rasik hodi bele jere rasik orsamentu, maibe iha regras mos ba sira oinsa sira halao sira ninia ejekusaun no mos ba ministeriu hirak seluk prosesu ejekusaun hanusa kompetensia balun uluk ne’ebe maka MF delega ona ba ministeriu sira hodi halao iha miniteriu sira.

“Regras ne’ebe maka FM tau ba iha linha ministerial sira hanesan atu halo mudansa ba orsamentu tuir lei, mais agora dadauk sira halo mudansa orsamentu sira tenki justifika labele sakrifika programa ne’ebe maka sira nian iha tiha ona,’’ esplika Santina Cardoso.

Nia fo ezemplu sira halo prosesu hotu-hotu tenki liu husi sistema imformatika jestaun finanseira ne’ebe maka tuir lei orsamentu rasik.

Ministra mos sublina liu tan katak, prosesu hotu-hotu tenki rezistu iha sistema imformatika jestaun finanseira MF simu ona imformasaun ba ministeriu sira hotu atu nune’e sira bele komprende lalaok orsamentu nian atu nune’e bele ejekuta tuir prosedementu lei ne’ebe maka iha tiha ona .

Iha fatin hanesan Diretur Jeral Patrimoniu Estadu, Januario Gama iha nia diskursu hatete, ezekusaun orsamentu 2016 nia lalaok mos hanesan ho tinan 2015 nian.

“Lalaok orsamentu 2016 nian la ses mos ho buat ne’ebe maka iha ona hanesan regaras 2015 maibe, hanesan ita hotu hatene katak iha tinan 2016 politika Governo ninian ba azensia serbisu autonomo tomak ne’ebe maka uluk sira ninia prosesu lao tuir ministeriu tutela seidauk hetan autonomia inisitiva finanseira kompletamente,”nia esplika.

Januario Gama husu ba iha linha ministerial sira bainhira halo prosesu ejekusaun komesa uluk tiha serbisu fundu autonomo nian no mos autonomo seim reseitas proprias. nia

Federasaun Koperativa Hanai Malu (FKHM) sei fa’an sira nia produtu lokal husi membru koperativa sira iha merkadu atru atende nesesidade povu nian.

Prezidenti FKHM, Elizario Ferreira hatete, agora sira halo hela servisu hamutuk ho membru koperativa sira ho esforsu oinsa maka atu compete ho Governu hodi fan produtu lokal hanesan fos, kafe ho mos modo iha merkadoria sira .

‘’Agora sei fan uluk mak fos, ohin ami nia makina halo karon hodi tau logo koperativa to ona I fos ne’ebe ami fan ne’e ho presu baratu no ho kualidade,’’ dehan Elizario ba jornalsita sira iha Pantai Kelapa, Kuarta (03/02/2016).

Elizario hatete, tuir planu sira sei hahu uluk halo karon 10 mil depois sei fan fos dereita ba merkado nune’e mos kafe,kafe ne’ebe maka atu fan iha merkdo ne’e ho medelo oin-oin I modelo kafe hanesan kafe tugu buaia,kafe hirak ne’e sei lori ba tau iha loja sira ne’ebe mak iha Dili laran hanesan Lita Store, WFour, Kmanek no seluk tan.

“Ami nia estok ne’ebe maka atu tama iha Dili ne’e estok ne’ebe maka bot no asegura ninia estabilidade, Koperativa Hanai Malu la aloka osan bot hodi sosa kafe hanesan Governo aloka, maibe ami asegura fatin baa mi nia membru sira katak, sira nia produsaun lokal mai iha koperativa no koperativa halo distribuisaun ba iha merkadoria sira,” nia esplika.

Nia hatutan, fos koperativa nian ne’ebe maka tama iha Dili sei distribui ba iha loja koperativa nian,fos ne’ebe maka atu fan ne’e nia presu hanesan ho fos importasaun ne’e maka politika FKHM ne’ebe maka halo dadaun agora. Fos koperativa nian ne’ebe maka atu mai agora maka hanesan mai husi Munisipiu Vikeke ho tonelada 20 resin .

FKHM mos servisu hamutuk ho Universidade Udayana para atu buka tekniku apoiu nafatin hanesan agrikultura sira iha area kriasaun animal.

Nia esplika katak, konba animal koperativa mos hakiak animal iha Postu Laleia suku Kairui hanesan Karau hamutuk 500 FKHM halo asina kontratu ho Universidadi Udayan ho fakuldade pekuaria oinsa mak apoiu membru koperativa sira atu hakiak animal ho diak.

Elizario hatutan, agora dadaun membru koperativu sira mos iha papel atu halo servisu hortikultura oinsa maka atu halo modo ne’ebe maka diak halo modo ne’e deversifika ho modo oi-oin,balun halo modo aimanas balun fali halo modo seluk labele halo modo oin ida deit.

Nia parte mos agredese ba Governu liu husi MCIA tanba MCIA mos tun ba baze eduka povu no fo mos formasuan ba sira atu loke sira nia koperativu hodi produs hortikultura.

“Hau nia pedidu husu ba MCIA atu labele husik programa koperativu iha dalan klaran deit, buat ne’ebe maka produs agora iha tinan oin mai mos tenki produs tan ,tanba koperativa ne’ebe aka Governo loke ona iha Munisipiu maibe kuandu FKHM mos atu ba buka tuir ne’e laiha ona kuadru deit maka hamrik hela maibe ema nain laiha ona,”dehan Elizario. Nia

Kompanhia Telekomunikasaun Telemor establese aplikasaun foun ne’ebe hanaran Mocha, nune’e iha Tersa, (02/02/2016) komapania Telemor ofisialmente lansa aplikasaun Mocha ne’e iha Universidade Nasional Timor Leste (UNTL).

Manajer marketing Telemor, Le Minh Ha hatete, objetivu kompania Telemor kria apliksaun Mochaa ne’e oinsa atu bele hafasil estudante sira bele haruka mensagen no mos bele download musika balun ne’ebe mak estudante sira gosta

“Mocha nudar aplikasaun foun ida atu oinsa bele koalia (chat   ing) haruka mesagen ba kliente sira ne’ebe mak sidauk uza sistema Mocha mos bele rona hamutuk musika entre ema nain ruan iha fatin ne’ebe mak diferente,” dehan Le Minh Ha ba Jornalista sira iha kampus Induk UNTL, Tersa (02/02/2016).

Nia afirma katak, programa Mocha nudar programa nasional ne’ebe hamosu rasik husi Telemor no husi programa refere sei hafasil komunikasaun entre kolega eskola, belun no mos familia sira no program Mocha nia sofwaer ne’ebe mak hamosu rasik husi Telemor hodi hamosu programa refere.

Le Minh ha mos informa tan katak, programa Mocha sei funsiona deit iha Timor no nia sei la funsiona ba iha rai liur, tanab sira estabele ddeit iha Timor

‘’Sistema Mocha ne’ebe mak iha kada pakote internet especial ho folin centavus 15 no mos ho nia kapasidade 40 MB bainhira kliente ida uza, maibe oras ne’e sei gratuita,’’ koalia Le Minh Ha

Programa Mocha ne’e rasik tuir planu sei lansa mos iha eskola Universidade hotu inkluieskola sekundariu sira oisan estudante sira bele uza programa refere I benifisiu programa Mocha ba estudante sira mak ninia presu ne’ebe baratu no mos dowloand video ka munsika ruma lalais liu.

Iha fatin hanesan Tomas Martins hanesan estudante UNTL husi Fakuldade Edukasaun   hau sente diak ho program Mocha ne’e, tanba tuir esplikasaun husi kompania Telemor sira katak, aplikasaun Mocha ne’e bele haruka message inklui rona music hamutuk maske iha fatin diferente.

‘’Hau sidauk koko bainhira koko mak bele foin hatene nia benifisiu, karik programa ne’e uza diak ho pulsa ne’e mak normal sai benifisu ba ami estudante sira, tanba bele mesahe ba malu no rona musika” tenik Tomas.

Estudante ne’e mos fo rekomendasaun ba Telemor atu bele halo promosaun ba programa Mocha tanba iha brodsura ne’ebe iha katak, sei uza deit ba iha estudante sira maibe se bele uza ba iha publiku sira hotu iha Timor Laran tomak. nia

Ministeriu Comersiu Industria e Ambiente (MCIA) iha orassmentu 2016 aloka US$ 2 milhoens hodi sosa produtu lokal.

Ministru MCIA Costansio Pinto hatete, tuir osan US$ 2 milhoens ne’ebe aloakadu ona mak maizumenus osan US$ 2 milhoens ne’e bak ba fos saka 4 ou 5mil toneladas.

‘’Perguntas fali mak ita nia agrikultor sira bele produs to 4 ou 5 mil toneladas ka lae, tanba fos sira ne’ebe ita hola ne’e inklui hotu ba merenda eskolar inklui intervensaun ba merkdauria,’’ dehan Costansio ba jornalista sira iha MCIA Fomentos, Tersa (02/02/2016).

Costansio esplika katak, MCIA nia papel ida mak atu kontrolo presu merkadu, tan ne’e kuandu iha merkadu ema fan fos ho folin bot, MCIA tenki halo intervensaun hodi aloka fos produtu local ne’e fan tuir kapasiidade povu nian I MCIA fan fos produtu local ne’e ho presu US$ 11.00 labele liu husi US$ 11.00, Maibe ba municipiu sira ne’ebe mak dok dala ruma folin sae ituan, tanba sura ho distansia ne’ebe dok.

Costansio mos esklarese katak, Governu fan ho presu US$ 11.00 ne’e hare hotu mos ho kualidade fos ne’e, tan ne’e karik iha tempu ida mak presu folin sae makas Governu liu husi MCIA prontu ona atu halo intervensaun ba merkadu ho garante nessidade povu sira nian liu-liu ba fos. Nia

Fonomena negosiante China ne’ebe maka oras ne’e dadaun domina ona ekonomia rai laran, tanba durante ne’e feto Timor oan sira maka defende makas liu mane negosiante sira hodi halo negosio iha rai laran.

Eis Ministru Ekonomia Dezenvolvimentu João Mendes Goncalves hatete, probelema negosiante estrnajeiru tama iha iha rai laran, problema ne’e iha IV Governo nia tempu komesa indentifika ona.

“Hau hare katak iha ema estrangerio liu-liu negosiante China barak komesa hetan lisensa husi MCIA, tanba sira lori Feto Timor ida nianaran dehan ne’e sira nia kaben, enatun Governu labele halo buat ida tenki fo lisensa, tanba ema ne’e kaben ho ema Timor,’’ dehan João Goncalves ba jornalista sira, Kuarta (03/02/2016) iha Land Mark plaza, Comoro.

Nia fo ezemplu bainhira parte inspesaun MCIA hetan negosiante China sira atu prosesa nia tuir lei, maibe feto Timor oan sira mak mai hamrik iha oin hodi salva katak, bainhira Governu lori tiha sira nia laen Governu mak atu fo han fali sira, tan ne’e kestaun ida ne’e mos sai probelam hotu ba servisu MCIA nian atu halo inspesaun.

‘’ Ita la bele fo sala ba Governu, maibe feto Timor oan sira maka halo maka to ikus mai mai negosinate China sira hodi domina iha rai laran,’’ koalia Joao.

Joao informa katak, tuir lei katak, investor estrangerio sira ne’ebe mak atu mai halo investe iha rai laran ne’e tenki ho U$ 1000 mil foin bele imveste iha rai laran, tanba Governu hakarakinvestor ne’ebe mak mai investe iha Timor ne’e tenki kualidade no tenki loke duni kampu trabalho ba Timor oan.

Iha parte seluk Prezidente Federasaun Koperativa Hanai Malu Elizario Fereira hatete, kestaun negosiante China domina ekonomia rai laran ne’e laos sai prekupsaun agora ne’e, maibe uluk kedas sai prekupasaun oan iha Parlamentu Nasional. Tanba tuir deputado sira iha tempu AMP katak, bainhira agora mak Governu la tau atensaun ba kestaun ne’e mak iha futur Timor sei iha tan jersaun foun hitam tapi China.

‘’ Tan ne’e agora ne’e Timor oan mak tenki halo servisu labele tur hare deit negosiante China sira, karik Timor oan sira mak tur har deit mak iha futuru Timor sei iha tan jersaun foun,’’ tenik Elizario. nia

Emprezarius Comunidade Paises da Lingua Portuguesa (CPLP) no Association of South East Asia Nation (ASEAN) hamutuk nain 100 sei partisipa iha ekontru Forum Ekonomia Global (FEG) iha Timor-Leste.

Enkontru Forum Ekonomia Global CPLP ne’e tuir planu sei realiza iha loron 25 to’o 27 Fevereiro tinan ne’e.

Emprezarius no investidores ne’ebe mai hosi CPLP no ASEAN nian ne’ebe sei partisipa iha enkontru ne’e maka, Angola Australia, Brazil, Brunei, Cabo-Verde, Camboja Cazaqiustão, Espanha, Guine Bissau, Guine Equatorial, Indonesia, Malaysis, Mosambique, Portugal, São Tome e Principe, Singapura, Thailandia no Vietnam ne’ebe sei iha reprezentante iha enkontru ne’e.

“Ita hala’o enkontru ho emprezario sira ne’e koalia kona-ba preparasaun kona-ba forum ekonomia global ne’ebe maka sei hala’o iha Timor, tuir informasaun ne’ebe maka iha posivelmente ema 100 sei mai hosi CPLP nian rasik no pais ASEAN nian,”esplika Ministru Negosius Estranjeirus   no Kooperasaun (MNEK), Hernani Coelho iha MNEK Praia dos Coqueiros Dili, hafoin enkontru ho Prezidente Konfederasaun Emperezarial CPLP, Jorge Serrano, Kinta (04/02).

Nia haktuir, forum ekonomia global ne’e sei koalia kona-ba potensialidade ekonomia iha rejiaun sira ne’ebe maka iha atu sai mos meius ida hodi fasilita kontaktu entre emprezariu hosi pais sira nian hodi haree perspektiva ne’e oinsa.

Alende ne’e, tuir komunikadu imprensa ne’ebe JNDiário simu husi Forum Global Ekonomi CPLP nian katak, forum ne’e sei sai momentu uniku ida atu identifika oportunidade   iha Timor Leste, espasu CPLP no ASEAN, liu-liu atu identifika projetus, posibilidades negosius no hamosu parseria   nomos akordus.

Enkontru ne’e ei aposta iha formatu promosaun produtus, servisu no negosios, kontaktu Business to Business (B2B) no aprezenta ambiente negosios   no investimentus   hosi nasaun partisipantes.

iha enkontru ne’e sei aprezenta produtu hosi nasaun oi-oin promosaun emprezas nasionais no komersiu lokal iha espasu paines internasionais hodi debate   integrasaun ekonomiku entre   nasoins CPLP no Asia Pasifiku no importansia geoestratejia Timor Leste nian.

Iha enkontru ne’e kada partisipantes sira sei hetan oportunidade konhese realidade hosi kada nasaun reprezententadu.

Tuir ajenda enkontru ne’e sei halao durante loron tolu ba enkontru emprezariais hodi halo aprezentasaun perfil hosi kada empreza no ninia nesesidades.

Agrikultura, agrdo industria no agaro alimentasaun, konstrusaun sivil no obras publikas , edukasaun, enerjia, industria trasnformadora, saude teknolojia informamsaun , telekomunikasaun, transporte no turismu maka sai nudar setores aktividades prezentes iha Dili.

“Enkontru   ne’e sei sei sai oportunidade unika atu, iha loron tolu bele konhese no estabelese kontaktus emprezariais   entre empreza CPLP no ninia abrejensia emprezas hosi Asia Pasifiku sira,”sublina   Prezidente Dirasauasn Uniaun Eksportadores CPLP Mario Costa.avi

Ho folin mina mundial ne’ebe tuun ba bei-beik iha merkadu internasional, maka Governu presiza mos halo revizaun fali ba Orsamentu Jeral Estadu (OJE) hodi ajusta ho kondisaun mina mundial nian.

“Folin mina mundial kontinua tun, entaun ita tenki halo ajustamentu ba orsamentu ne’e, nune’e bele gasta tuir ita nia kbit finansial,’’ hateten Vise Prezidenti Parlamentu Nasional (PN), Adriano do Nascimento hodi responde jornalista sira iha PN, Kinta (04/02/2016).

Adriano fo sasin katak, oras ne’e dau-daun, ema hotu iha mundu inklui organizasaun mina rasik mos preokupa to’o hasai tan sira nia funsionariu balun hodi halo mudansa no ajusta ba kondisaun mian folin tun ne’e, maibe iha Timor Leste Governu la preokupa no senti diak hela.

Adriano informa katak, foin lalais ne’e nia ba Malaysia sira preokupa tebes to kompania PETROMAS mos hasai oa nia funsionario balun I sira mos preokupa sira nia gep ka orsamentu hodi halo revisaun lubuk ida.

Adriano mos esklarese katak, problema atu halo reve, mas foin aprova OJE iha Janieru ne’e Governu la tau standar ba folin mina no momentu diskusaun orsamentu ne’e Governu ho PN la rona malu tau folin mina pur bariel as ituan hanoin katak mina folin ne’e sei sae, maibe realidade previsaun Governu nian sala, mian mundial kontinua tun ba bei-beik.

‘’Hau tauk mak mina folin ne’e tun ba bei-beik la sae ona, entaun ita tenki hamenus tiha projetu sira ne’ebe mak la dun importante ne’e para ita gasta osan tuir nesidade ita nian no tuir ita nia kbit,’’ hateten Adriano Nascimento. nia

Presidente Federasaun Koperativa Hanai Malu (FKHM) Elizario Ferreira hatete, asembleia jeral ne’ebe Klibur Uniaun Creditu (KUC) halo iha Sabdo semana kotuk, aprorva no fo prioridade ba programa konstruksaun ba membru koperativa nia uma.

‘’ KUC ne’ebe mak hanesan FKHM nia cabang halo asembleia hodi deside program prioridade ba tinan 2016, programa ne’ebe mak sai prioridade mak halo konstruksaun uma 50 ba membru koperativa sira,’’ dehan Elizario ba jornalista sira iha nia knar fatin Pantai Kelapa, Kuarta (03/02/2016).

Elizario hatete, laos halo konstruksaun deit KUC mos sei fo rekditu ba membru sira ne’ebe mak hetan oportunidade husi KUC atu halo konstruksaun ba sira nia uma, maibe ho funan ne’ebe kik tuir sira nia kapasidade I iha programa konstruksaun ne’e parte KUC sei apoiu kalen, besi, ai sementi no material konstruksaun seluk tan, maibe kona ba fatuk ho rai henek uma nain mak responsabiliza.

“Ami hahu uluk ho uma 5, tinan kotuk ita hahu ho uma 25, maibe tinan ne’e 50, tuir membru sira programa ne’e diak tebes, tanba ajuda tebes sira, tan ne’e mak sasi prioridade,’’ koalia ELizario

Elizario dehan, husi asembelia sabdo semana kotuk ne’e mos kulia kona ba relatorio KUC nian iha tinan kotuk, depois mos kona ba sisa hasil usha, tanba iha koperativa ida nia sisa hasil usha durante tinan ida nia laran antes tama fali ba tinan foun, osan iha tinan kotuk ne’e membru sira tenki fahe ba malu. Tan ne’e mak iha asembleia ne’e membru sira fahe fali osan sira ne’e.

Iha asembleia ne’e mos deside planu prioridade sira seluk ne’ebe mak sei implementa iha tinan 2016, hanesan atendementu linha online, depois diversika imprestimu ba membru, deposito idozos, deposito edukasaun, saude graduasaun, kasamentu ho seluk tan.

KUC hari iha tinan 2003 husi membru 25 no ho capital ne’ebe kik, maibe oras ne’e dadaun KUC iha ona membru hamutuk 1117 ho no iha ona edifisiu rasik ne’ebe mak funsiona hanesan instituisaun sira seluk no oras ne’e dadaun KUC iha ona osan hamutuk U$ 220.000-ital.

Hadia performance

Presidente Federasaun Koperativa Hanai Malu (FKHM) Elizario Ferreira hatete, seitor privadu ejije kreditu tenki hadia uluk performan emprejario nasional sira nian, nune’e bele hamosu fali konfiansa husi banku sira.

‘’Kestaun la fo kreditu ne’e fila Fila ba emprejario sira tenki hadia performan nune’e bele garante sustentabilidade kreditu ne’ebe sira halo iha banku depois banku mos tenki asegura ema ne’ebe kreditu ne’e labele monu ba risku bot, rua-rua ne’e tenki asegura malu,’’ dehan Elizario.

Eis deputado ne’e mos hatete, seitor privadu inklui banku sira tenki prepara an hodi muda mentalidade nune’e bele asegura malu depois seitor finanseira mos bele halo atendemntu ho diak I emprejario sira mos tenki iha kapasidade finanseiru, signifka tenki halo planu ne’ebe diak hodi ezekuta projetu ida ne’ebe sira hetan.

‘’Labele hetan projetu ida la iha planu foin hetan 20% deit ba pasiar lai, depois mai hetan 25% mak foin halo projetu depois osan la iha deve banku depois planu la diak osan la iha entaun la selu osan ne’ebe kreditu ne’e,’’ koalia Elizario.

Elizario sublina katak, kuando emprejario ida mak kreditu tiha iha banku la selu ne’e nia implikasaun ba emprejario hotu, nia fo ezemplu emprejario ida deve tiha iha banku depois to fulan atu selu la selu hein fali fulan seluk mak ba selu, maibe fulan oin mai la selu tan hein fali fulan seluk, ia ne’e banku iha hanoin ona katak, emprejario Timor oan hotu la iha kapasidade finansieru atu sai emprejario, tan ne’e mak sira lakohi fo kreditu.

‘’Ita espera bainhira banku sira fo kreditu, ita nia emprejario sira bele hatudu sira nia performan, nune’e bele hetan konfiansa,’’ espera Elizario.

Iha fatin seluk Joao Gonsalves hanesan ekonomista hatete, labele fo sala deit ba banku katak, lakohi fo ona kreditu ba emprejario sira, tanba banku sira mos mai ne’e halo negosio I ema halo negosio hotu-hotu lakohi lakon.

‘’Ita mak tenki prepara enkuadra legal ba banku bainhira sira fo kreditu katak, tenki iha garante ida ba sira, nune’e la selu karik sira bele dada fali aset sira ne’e,’’ esplika Joao.

Joao esplika katak, problema seluk iha kestaun kreditu mak lei rai, tanba husi lei rai mak bele garante ema ida nia rai ou uma, nune’e bele sai garante ba banku atu fo kreditu. nia

Fundu mina rai ne’ebe mak Governu foti hodi investe ba rai laran, maibe realidade osan sira ne’e la sirkula fo impaktu ba kresimentu ekonomia rai laran tun makas.

Director ezekutivu Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete, kresimentu ekonomia agora tuan makas, kompara h tinan hirak liu ba kotuk ne’e tun ba 12%, 11% ikus liu tun ba 9%, tuir Mericio ne’e impaktu husi fundu mina rai ne’ebe mak Governu foti, maibe la distribui no la sirkula.

‘’Entaun ema atu asesu ba osan ne’e mos limitadu, kontrusaun dezenvolvimentu marka pasu, entaun osan la sirkula ne’e mak kresimentu ekonomia tun makas,’’ dehan Mericio Akara ba jornalista sira iha Farol, Segunda (01/02/2016).

Akara esplika tuir lolos kresimentu ekonomia tun ka sae ne’e la fo problema kuando ekonomia dezenvolvimentu lao diak, tanba ekonomia dezenvolvimentu importante ba povu I ekonomia dezenvolvimentu ne’e signifika pertumbuhan katak, kuando ema ida hasai osan povu sira tenki asesu, maibe tuir Akara dadaun ne’e fundu mina rai la sirkula diak, entaun halo kresimentu ekonomia tun.

Iha fatin seluk eis ministru ekonomia dezenvolvimentu iha IV Governu hatete, iha sira nia tempu kresimentu ekonomia Timor Leste hetan bot liu mai iha media 14% , maibe agora dadaun desde V Governu to VI Governu kresimentu ekonomia tun makas.

‘’Depende ba inisiativa Governu sira, mais ita tenki hare mos ita nia Governu, tanba durante ne’e seitor publiku mak seitor ne’ebe investe barak liu iha rai laran i husi seitor privadu l aduan iha kontribuisaun ekonomia rai laran,’’ eskalrese Joao.

João esplika katak, momentu seitor privadu la iha konribuisaun ba ekonomia rai laran, tanba momentu akontesemntu destroi 2006 halo seitor privadu sira lakon sira nia sasan, lakon osan ,lakon aset, husi buat sira ne’e mak infrakeja seitor privadu kontribui ba ekonomia rai laran. nia

Negosiu rede IT ho naran Talk Fusion, Sabadu (13/02), iha Centro Convensões de Dili (CCD), hala’o sorumutu ho nia kliente no konvidadus sira hodi fahe informasaun   ba negosiu Talk Fusion nian ka bolu Grand Business Oportunity Preview (BOP).

Iha sorumutu refere, hahú husi tuku 2 ho balun loraik to’o tuku 06 ho balun kalan ne’e hetan partisipasaun masimu husi nia kliente barak no mos konvidadus kuaze rihun 3000 (baseia ba tiket nebe faan) ne’ebe tur rona programa kona ba negosiu ida ne’e nian.

Padre Guilherme da Costa Barros ( amo Barros) hanesan Timor oan ne’ebe iha inisitiva lori negosiu ne’e primeiru tama iha Timor-Leste ne’e, liu husi nia diskursu hatete, negosiu nia objetivu atu hadia ema nia moris no negosiu ne’e lalais liu tanba liu husi IT ne’e ho naran Talk Fusion.

“Ha’u hakfodak tanba wainhira hahú enkontru iha fo foun iha Hotel Timor ho ema sira ne’ebe maka la’o ain konsege balun hetan ona susesu ne’ebe mak hadia diak liu tan sira nia ekonomia uma laran,” hatete Padre Guilherme da Costa Barros.

Padre Guilherme da Costa Barros hatutan, negosiu ne’e hahú lori mai husi Indonesia no hahú lori tama Timor-Leste iha tinan 2015 liu ba, maibe to’o ohin loron konsege iha membru barak tebes.

Nune’e mos Paul Vitor nudar membru ba negosiu ida ne’e hatete, nia agredese ba Amo ne’ebe iha inisitiva hodi lori negosiu ida ne’e mai iha Timor-Leste.

“Ha’u kontenti tebes hola parte hotu iha negosiu ida ne’e. Tanba ne’e husu ema hotu atu koko negosiu ida ne’e tanba negosiu ne’e diak,”dehan Paul Vitor.

Nia hatutan tama negosiu nee laos atu sai membru kompanhia nee maibe nee hanesan investementu ida no ita mos sai nain ba talk Fusion, investe iha talk Fusion hanesan mos investe ba ita nia futuru rasik.

Talk Fusion funda iha 2007 iha Tampa Florida, Amerika, nain ba Talk Talk Fusion, Bob Reina no negosiu nee sai membru Direct Selling Assiation (DSA) no negosiu nee espalha ona iha nasaun 140.

Negosiu Multy Level Marketing (MLM), Talk Fusion hanesan produtu IT ida nebe halai liu ba Video Communication, Video Chat, Video Newsletter, Video Email no Video Live Meeting.

Negosiu Talk Fusion nee foin tama iha Timor Leste nee fulan 9, maibe timor oan barak nebe sai membru negosiu nee hetan ona benefisiu eh konsege muda ona sira nia moris ba diak. Des

Ministra Solidariedade Sosial (MSS), Isabel Amaral Guterres afirma, setor agrikultura sai hanesan papel importante ida ba nasaun Timor-Leste (TL), tanba liu husi agrikultura bele minimija hahan importasaun husi rai liur.

“Toos nain sira nia papel ne’e importante teb-tebes ba nasaun, tanba se sira halo toos no natar ne’e ajuda ona nasaun, tanba liu husi hahan sira ne’ebé maka sira produz wainihira Governu iha posibilidade fo apoiu parese produtu lokal maka sei sirkula iha rai laran, nune’e fiar katak ita nia nasaun bele minimija ona hahan importasaun ne’ebé mai husi rai liur ninian, Isabel Amaral Guterres ba JN-Diário iha ninia knar fatin MSS Caicoli-Dili, Sesta (12/02).

Nia esplika, sidadaun hotu tenki refleta independensia ne’ebé TL atinji, tanba independensia la fasil ita hetan, nune’e hotu-hotu tenki tane as independensia ne’e liu husi hadomi malu hadiak komunidade ninia moris, tanba Governu iha ninia papel atu dezenvolve nasaun maibe toos nain sira nia papel maka sai fator ne’ebé importante liu ba dezenvolvimentu nasaun.

“Ita kompara deit ho tempu uluk diferensia ho tempu ida agora ita dependente deit ba aihan importasaun wainihira halo serimonia ruma, maibe iha tempu diferente tanba uluk kuandu halo serimonia ruma uja aihan lokal deit,”nia dehan.

Nia fundamenta, tanba wainhira Governu tau atensaun ba agrikultura liu husi dezenvolve no apoiu agrikultor sira halo toos no natar iha TL fiar katak nei-neik ba nei-neik maijumenus bele minimija ona hahan importasaun sira husi nasaun liur.

“Ami husu ba Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) atu toma atensaun ba seitor agrikultura, tanba agrikultura maka seitor importante iha TL, se MAP tau atensaun didiak ba seitor agrikultura fiar katak bele minimija ona pengeluaran osan ba rai liur,”tenik nia. Ves

Diretor Exekutivu Luta Hamutuk, Mericio Akara hateten katak, fundu mina-rai Timor-Leste (TL) nian ne’ebe oras ne’e hamutuk $16 bilioens, tinan hat (4) tan osan hirak ne’e sei hotu.

Mericio Akara dehan, fundu mina-rai trimestre ikus fulan Dezembru, tinan 2015 ho $16.22 bilioens, maibe iha fulan Janeiru, tinan 2016 tun kedas ba $16 bilioens.

“Ita nia osan mos laiha ona, iha fulan Dezembru 2015 nian ne’e iha $16.22 bilioens maibe agora ba Janeiru ne’e tun $16 bilioens deit ona, ne’e tun ba bebeik ne’e tinan hat (4) tan ((2020)) osan hotu ona,”afirma Mericio Akara ba Jornalista iha salaun Ministeriu Negosius Estranjeirus no Kooperasaun Praia dos Coqueiros, Dili, Segunda (16/02).

Ba kestaun ne’e, Akara preokupa maka’as orsamentu $50 milloens ne’ebe maka Governu impresta hosi Governu China atu hadia drainazen sira iha kapital Dili.

Tuir Akara, maske osan ne’e Governu impresta prioridade duni atu   halo drainazen, maibe to’o agora Ministeriu Obras Publikas Transporte no Komunikasaun (MOPTK) labele rezolve drainazen sira hotu iha Dili, ne’e maka to’o agora udan mai be foer kontinua sa’e hodi kria inundasaun ba komunidade nia hela fatin.

“Impaktu iha. Tanba ita deve ne’e ita tenki selu fila-fali ema nia osan ne’e, depois mos tenki fo servisu ba Timor oan. La’os impresta tiha osan ema maka servisu fali,”haktuir Akara.

Nune’e, Akara iha nia observasaun ba projetu sira ne’ebe maka la’o iha Dili laran halo hosi kompañia sira ne’e la’o duni, maibe Ajensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN) ladun halo fiskalizasaun, tanba ne’e maka tinan ba tinan ema sempre kestiona kualidade obra.

“Ami tinan-tinan kestiona sai baruk. Setor privadu ida-idak la’o ninian, depois monitorizasuan hosi MOPTK no ADN la forte. Ita iha Dili ne’e tau matan ita sai baruk tiha deit,”dehan Akara.

Fundu mina-rai vida nasaun

Nune’e mos, Primeiru Ministru (PM), Rui Maria de Araújo afirma katak, fundu petroliu ne’e sai hanesan sangue de vida nasaun Timor Leste nian.

“Ita hotu hatene katak, fundu petroliu ne’e sai hanesan sangue de vida nasaun ne’e nian,”esplika PM Rui wainhira abertura reuniaun kona-ba fundu petroliu iha Ministeriu Negosius Estranjeirus no Kooperasaun Dili.

Tuir PM Rui, iha kestoens balun ne’ebe relasiona ho Timor Leste nia politika no oinsa Timor Leste halo investimentu kona-ba utiliza fundu petoliu, entaun hola inisiativa halao sesaun hodi partilha informasaun

“Ita hotu parte interesadu sosiedade Timor Leste nian haree oituan informasaun saida maka iha kona-ba oinsa fundu ida ne’e hala’o nia jestaun, depois politika saida maka prinsipiu atu halo jestaun nia kotuk, akompanha oituan dezenvolvimentu ekonomia mundial nian, haree mos pozisaun ita nia a’an ho intesaun,”hatutan PM Rui.

Partisipa iha reniaun fundu peroliferu ne’e maka, membru Governu sira, Sosiedade Sivil, estudante husi Universidade da Paz (UNPAZ).

Iha parte seluk, Vise Ministru Finansas, Helder Lopes informa, enkontru ida ne’e oinsa atu fo sai informasaun kona-ba Estadu jere orsamentu fundu petroliferu. Liu-liu liga ho investimentu iha rai laran liu hosi orsamentu Estadu no mos liu hosi investimentu iha merkadu finanseiru internasional.

“Ita halo tanba mosu preokupasuan dehan, ita nia dezempenhu ba fundu petoliferu tinan kotuk ladun diak, no presu mina rai tun, ne’e oinsa ita haree ajusta ita nia orsamentu ba iha presu mina rai ne’e nomos Governu nia reasaun hasoru mudansa iha finanseiru internasional,”haktuir Helder Lopes.avi

Enkontru komersiu husi Comunidade Paises de Lingua Portuguesa (CPLP)   ne’ebe maka sei hala’o iha 22 Fevereiru, tinan 2016 iha Dili Timor Leste ne’e sei lori benefisiu ba nasaun ida ne’e.

“Benefisiu sempre iha, tanba se laiha ekonomiku imediatu, nia benefisiu politika mos,”esplika Ministro Comersio Industria Ambiente (MCIA) Costancio Pinto, ba jornalista iha salaun enkontru Ministeriu Negosius Estranjeirus no Kooperasaun (MNEK), Praia dos Coqueiros Dili Segunda (17/02).

Ministeru Comersio CPLP   ne’ebe maka sei hola parte iha enkontru Minsietrio Comersio CPLP ne’e maka hanesan Portugal, Brazil Cabo-Verde, São Tome e Principe, Moçambique, Guine Bissau, Guine Equatorial, nomos hosi Asia nian.

Nune’e mos kona-ba transporte ne’ebe maka sei prepara tula bainaka sira importante CPLP nian ne’e, Costancio Pinto dehan, MCIA sei ko’ordena ho ministerio sira seluk hodi halo preparasaun ba transporte sira ne’e. Maibe importante liu maka tenki kria kondisoens ba bainaka sira, tanba Timor Leste maka sai uma nain ba enkontru refere.avi

Banku Central Timor Leste (BCTL) servisu hamutuk ho Camara comerçio no Industria Timor Leste (CCI-TL) sei loke oportunidade treinamentu ba emprezariu nasional atu oinsa maka bele fasil asesu kreditu iha instituisaun finanseira no oinsa maka jere didiak osan nkreditu ne’e.

Ho hanoin ne’e, Segunda loraik (15/2/2016), Prezidenti CCI-TL, Oscar Lima ho nia vise Rui Castro haosru malu ho Governador Banco Central Timor Leste (BCTL) para buka solusaun ruma ba CCI-TL nia knar loron-loron, prinsipalmente ba emprejario sira atu hetan kreditu.

‘’ Emprejario sira tenki iha treinamentu, se lae, la bele fo kreditu, tanba atu bele eduka ema bele hetan kreditu iha responsabilidade oinsa mak bele fo fila fali ema nia osan ne’ebe sira impresta,’’ afirma Oscar Lima.

Oscar fo sasin katak, BCTL mos apoiu tebes atu fo treinamentu ba emprejario sira la kleur tan iha fulan Marsu nia laran sei ba halo enkontru bot ida ho emprejario sira hato hodi sira bele hatene informasaun ne’e.

‘’Ami husu kreditu ne’e, tanba atu halo investimentu, se kreditu la iha investimentu mos la iha I industria mos la iha, tan ne’e ita esfsorsu hela atu emprejario sira bele hetan kreditu, maibe ho jurus ne’ebe kik,’’ Oscar argumenta.

tuir Oscar Lima kreditu ne’e fo jurus kik nune’e emprejario sira bele dezenvolve sira nia investimentu, maibe kuando ho jurus bot mak emprejario sira susar atu dezenvolve sira nia investimentu.

Iha fatin hanesan vise prezidente asuntu finanseiru CCI-TL, Rui Castro hatete iha enkontro ho BCTL ne’e sira la kulia kona ba planu CCI-TL nian atu hari instituisaun finanseiru, iha enkontro ne’e sira foka liu ba asuntu treinamentu ho BCTL tanba atu hetan kreditu ne’e iha kriteria barak, entaun BCTL fo apoiu treinamentu ba emrpejario nasional sira oinsa mak bele asesu ba krditu ne’ee ho prefesional.

‘’Iha mos lamentasoens husi banku, katak fo tiha kreditu barak la selu ne’e sai problema, enatun BCTL foti inisiativa organiza ho CCI-TL hanesan mahon ba emrepjario sira oinsa buka solusaun ba emprejario sira molok atu hetan kreditu tenki hetan formsaun ba prosesu kreditu hafoin bele lao,’’ hateten Rui Castro.

Rui Castro mos informa iha prosesu atu tuir treinamnetu ne’e CCI-TL mak sei halo selsaun ba emprejario sira se deit mak atu tuir formasaun ne’e, tanba ema sira ne’ebe mak hetan tuir treinamentu ne’e sei hetan sertifikadu I ema sira ne’ebe mak hetan sertifikadu ne’e mak posibilidade atu hetan kreditu. ema ne’ebe la hetan sertifikadu ne’e susar atu hetan kreditu, tanba primeriu banku lakohi hola risku. nia

Ministeriu Comersiu Industria e Ambiente (MCIA) liu husi directur Nasional Comersio Internu, Augusto Mausiry hateten, vendedores hotu-hotu iha obrigasaun tenke kumpri lei no orden ne’ebemak vigora iha rai doben Timor.

Tuir lei no orden publiku ba vendedor sira katak, labele fa’an sasan iha fatin publiku, no fa’an iha fatin ne’ebe mak Governu prepara tiha ona.

“Ha’u husu ba vendedor hotu atu kumpri lei no orden publiku ne’ebe iha ona atu nune’e bele asegura diak liu ambiente kapital Dili nian karik la kumpri no sei kontinua maka ekipa seguransa guarda Municipiu (walikota) no polisia hetan sei foti soe hotu sira nia sasan, tamba sira rasik viola ona lei iha kodigu penal 244,”Augusto Mausiry ba JN-Diario iha ninia servisu fatin, Mandarin-Dili, Kuarta (17/02/2016).

Tuir nia, durante ne’e vendedor barak maka sei nafatin ho ulun moruk hodi kontinua fa’an sasan iha luron ninin liu-liu vendedor ikan, gerobak nu’u no sira seluk tan lolos ho konsensia ba fa’an sasan iha merkadu Manleu ou Taibesi ne’ebe Governu prepara tiha ona hodi fasilita vendedores sira.

“Ho situasaun refere Diresaun Nasional Comersio Internu sei taka avizu iha dalan ninin no fatin publiku atu nune’e vendedor hotu tenki kumpri lei no orden ne’ebe iha ona,”dehan Augusto Mausiry. Ita

Ministro Comersio Industria e Ambiente (MCIA) Costâncio Pinto hateten, Timor Leste sei sai merkadu bo’ot iha Comunidade Paises Lingua Portugues iha Association of South East Asian Nations (ASEAN).

Costâncio Pinto haktuir, entermus lokalizasaun geografikamente, TL   iha rejiaun ne’ebe ho nia ekonomikamente maka’as tebes.

“TL bele sai hanesan porta de entrada, ponte de ligasaun ba pais Estadu membru CPLP nian ba iha merkadu ne’ebe maka ami asina tiha ona iha ASEAN,”esplika Costâncio Pinto ba Jornalista liu hosi konfrensia imprensa iha Sede CPLP iha Praia dos Coqueiros Dili Kinta (18/02) ba preparasaun primeiru reuniaun Forum Ekonomia Global CPLP ne’ebe mak sei hala’o iha Kinta (25/02) to’o Sabadu (27/02) semana oin.

Nia hatutan, TL halo esforsu bo’ot atu tama ba membru ASEAN nian, karik ida ne’e konkretiza maka sei sai diak liu tan ba komunidade CPLP.

CPLP nia merkadu ne’ebe maka bo’ot teb-tebes ho konsumedores mais seisentus sinkuente milloins de pesoas,   ne’ebe maka espalhadu iha mundu tomak.

“Ita bele hatete katak, CPLP ne’e maka hanesan organizasaun ida bele dehan, mundial iha fatin hotu-hotu, se ita kumpra ho ASEAN iha deit ASEAN,”tenik Costâncio Pinto.

Nia realsa, TL la’os sai deit ponte odamatan bo’ot ba ekonomia iha ASEAN, maibe mos kobre Asia Pasifiku, ne’e duni TL ultimamente dezempenha nia papel importante iha pasifiku ne’eba, hanesan Australia Nova Zelandia, Australia, Fiji nomos seluk tan.

Tan ne’e maka iha enkontru ekonomia forum global CPLP   ne’e buka oinsa atu iha konsensu ida, koalia liu-liu comersiu ninian, comersiu espasu CPLP e comersiu a nivel mundial. Tanba ne’e maka TL ninia presidensia iha ne’e, organiza Forum Ekonomia Global ne’ebe maka sei halao.

“Ne’ebe maka ita Senor Zacarias Albano da Costa hanesan Prezidente interino Komisaun Organizadora forum CPLP,”dehan nia.

Emprezariu hotu-hotu hosi CPLP nian Asia no Pasifik atu explora posibilidade interkambiu komersiu nian.

Iha parte seluk, Prezidente Komisaun organizadora interino Zacarias Albano da Costa ba reniaun 1 Forum Global CPLP, hateten, orsamentu ne’ebe Governu investe ba eventu 1 forum global CPLP ne’e hamutuk 8 sentus mil, maibe agora dadauk uza ona 4 sentus mil.

“Ha’u hakarak dehan mos katak, Governu investe orsamentu ne’ebe maka ho montante 8 sentus mil, maibe agora 4 sentus mil maka ami bele uza ba prepapara ida ne’e,” haktuir Zacarias da Costa Albano.

Eventu ida forum ekonomia global ne’e, iha   komisaun organizadora   iha ministerio bar-barak, Ministerio sira ne’e maka hanesan, Ministerio Planeamentu Estratejiku, Gabinete Primeiru Ministru Kordenador, Ministerio Negosius Estranjeirus no Koperasaun, Konfederasaun Emprezarial CPLP nian.

“Ha’u mos reprezenta hamutuk Señor Jorge Serrano nudar Presidente De Honra konfederasaun nian, ami grupu ida ne’e ho reprezentante Ministerio sira ne’e maka servisu desde tinan kotuk to’o ohin atu bele organiza 1 Forum Ekonomia Global CPLP nian,”dehan Zacarias Albano da Costa.

Eventu   ne’e, nia dehan, la’os CPLP nian deit, maibe realmente eventu ne’ebe maka global duni, porque alende hosi emprezariu CPLP nian deit, maibe empreza hosi ASEAN nian mos sei mai partisipa iha forum ekonomia global ne’e.

“Ha’u sei haree fila fali 400 emprezas ne’e   ita seidauk konta ho emprezas Timor nian, ami servisu hamutuk hela ho Camara Comersio Industria Timor Leste (CCI-TL) para bele mobiliza mos empreza hosi Timor Leste hodi partisipa iha forum ne’e mos, ne’e duni ami hein katak, pelo menus sei iha 600 empreza sei partisipa iha eventu ida ne’e,”haktuir Zacarias da Costa Albano.

Husi Paises CPLP nian ne’ebe maka sei partisipa Portugal nian maka sei barak liu, maibe mai mos iha tiha ona rejistu empreza hosi Belgica, Inglatera, Cecelas mos sei partisipa no empreza nasaun seluk tan,   ne’ebe oportunidade atu halo parseria, izemplu loke fabrika simente no area seluk tan.

“Tuir rejistu ne’ebe maka ami simu tiha ona, setor barak, turismu to’o teknolojia, sistema informasaun, enjeneria, arkitetura, agro industria,”haklaken Zacarias da Costa Albano.

Iha eventu ida ne’e,   iha oprtunidade atu hasoru malu entre emprezariu, iha Centro Convenções de Dili (CCD). Tanba ne’e Komisaun Organizadora treina ona emprezariu Timor oan sira atu koalia ba malu.

“Ami iha pedidu husi emprezariu hamutuk 300 maka hakarak koalia ba malu, ne’e oprtunidade ba negosiu,”dehan Zacarias.

Emprezariu sira ne’e sei hela iha Hotel Timor, Hotel Novo Turismo, Timor Plaza no emprezariu balun tuir planu sei hela iha Hotel Ramelau Dili Timor Leste. Nune’e mos emprezariu sira sei to’o iha Timor Leste semana oin, maibe balun iha ona Dili.avi

Reuniaun badaruak Forum Ekonomia Global Mundial (FEGM) ne’ebe sei realiza iha Timor Leste durante loron 3, hahú husi Kinta-Sabadu (25-27/2/2016), nu’udar momentu importante hakbesik setor privadu nasional ba mundu.

Prezidenti Konfederasaun Emprezarial Comunidade dos Paises da Lingua Portuguesa (CPLP), Jorge Serrano, hateten, reuniaun FEGM ne’e bele fahe informasaun ba setor privadu iha rai laran, kona-ba lalaok ekonomia no komersiu iha mundu rai klaran.

“Enkontru ida ne’e objetivu maka atu oinsa bele fahe infromasaun ba setor privadu sira no mos sei fo formasaun balun relasiona ho forum ida ne’e, tanba ita lakohi ema han ita hela fase bikan deit,” dehan Prezidente konfederasaun CPLP, Jorge Serrano iha nia diskursu iha Hotel Novo Turismo, Sesta (19/02/2016).

Prezidenti CE-CPLP ne’e hatutan, durante tinan barak nia laran iha enkontru Simeira CPLP foin lalais iha tinan kotuk liu ba, lakoalia kona ba ekonomia Industria ninian, maibe iha segundu reuniaun ne’e Timor-Leste mos lidera ona hodi koalia kona ba setor ekonomia nudar topiku importante, tanba ne’e setor privadu tenke uza oportunidade nee bele iha ligasaun ho emprezariu sira ne’ebe maka sei marka prezensa iha forum Ekonomia Global.

“Forum Global ne’e ita koalia kona ba CPLP mundu, tan ne’e ita lakohi CPLP deit maibe ita koalia mundu tomak tan ne’e forum ne’e sei partisipa husi Imprezariu internasional la’os CPLP deit, maibe Asean, Asia Pasifiku hotu, ne’e duni ita hotu bele aproveita forum ne’e ho diak,” enkoraza Jorge Serrano ba Emprezariu sira.

Emprezario Timor oan ne’e afirma, CPLP konsidera Timor-Leste nudar plataforma ida ba ASEAN tan ne’e Timor-oan sira tenke uza tempu ne’e ho diak tanba durante ne’e setor privadu depende ba projetu deit, maibe projetu ne’e nudar dalan ida hodi fo moris deit ba setor privadu iha uma laran.

Setor Privadu sira agora to’o tempu atu bele haree ba buat boot ida ne’ebe atu mai iha Timor-Leste li-liu iha investimentu area Ekonomia Mundu ninian.

Emprezario Joven dehan tan, maske Timor-Leste ki’ik, maibe nia vantagen boot hanesan Singapura, tanba Singapura hanesan nasaun ki’ik, maibe nia hanesan ponte ba ekonomia iha ASEAN.

Tan nee, atu atrai Timor-Leste ba rai liur hodi halo investimentu no hakarak halo parseria liu husi forum refere emprezariu sira bele hetan parseiru hodi halo investimentu iha Timor-Leste.

Iha konfederasaun CPLP iha orgaun tolu maka hanesan Uniaun CPLP, Uniaun Banku CPLP no mos Forma ona komisaun ezekutiva ida ba emprezariu sira CPLP.

Iha fatin hanesan, Prezidente Camara Comersio industria Timor-Leste (CCI-TL), Oscar Lima hateten katak, formasaun ida ne’e oinsa maka atu diriji Emprezariu hodi bele partisipa iha eventu ka reuniaun ho emprezariu sira mai husi Internasional.

“Hau agradese ba prezelensia Distritu, nune’e mos ba Emprezariu sira ne’ebe maka kolektivu hodi hala’o formasaun ba preparasaun Reuniaun ida ne’e ho emprezariu sira ne’ebe maka atu mai husi Internasional” dehan Oscar Lima.

Nia apela, buat ida ne’ebe maka atu hetan Parseiru ne’e la’os fasil no la’os mos defisil, tanba ne’e maka husu ba emprezariu sira hotu ida-idak tenta, halo Esforsu masimu ho kapasidade ne’ebe maka emprezariu sira iha, atu nune’e buat ne’ebé maka difisil bele halo fasil liu tan.

Prezidente CCI ne’e dehan tan, tanba ne’e empreariu sira hotu tenke hala’o masimu ho CCI, atu nune’e bele Lidera rai ida ne’e ba oin. Tanba ne’e Emprezariu sira iha oportunidade tenke halo Parseria ida ne’ebe maka diak, tanba ida ne’e tempu ida ne’ebe maka atu promove Emprezariu sira oinsa atu halo investementu iha rai liur.

“Hau hakarak dehan, tempu ida ne’e tempu ida ne’ebe maka diak ita hotu-hotu promove ita nia an, tenke halo Parseria ho ema sira ne’e atu nune’e ita mos bele ona promove ita nia investe iha nasaun seluk iha mundu internasional,” tenik Oscar. mia

Prezidenti Konfederasaun Emprezarial ba nasaun sira koalia lian Portugues (CPLP/Comunidade dos Países Lingua Portuguesa), Jorge Serrano, husu ba emprezarius Timor Leste (TL) tenki aproveita oportunidade Primeiru Forum Ekonomia Global CPLP ho diak.

‘’Hau hakarak hateten, Timor oan hotu ne’ebe partisipa tenki aproveita momentu ne’e, tanba ita sai uma nain, hau hatete bei-beik ona, keta halo ita halo tiha festa bot, ita iha ne’e fase deit bikan foer, hau lakohi ne’e, ita Timor oan tenki halo buat ruma ba rai ne’e liu husi Primeiru Forum Ekonomia Global CPLP ne’e,’’ hateten Jorge Serrano, hodi responde   JNDiario iha nia knar fatin Taibesi, Kuarta (24/02/2016).

Jorge Serrano mensiona katak, forum ne’e mos atu kria komunikasuan entre emprezariu nasional ho emprezariu CPLP, inklui Asia Pasifiku. Tan ne’e, iha forum ne’e kria B2B (Buseness to Buseness) ne’ebe orgaun autonomo uniaun Esportador ba CPLP mak sei halo akompanhamentu.

Kona ba asuntu interesante saida mak TL hanesan uma nain sei aprezenta iha forum ne’e, Jorge Serrano hateten, forum ne’e rasik naran forum ekonomia Global da CPLP ne’e hanesan forum internasional I foin lalais iha tinan kotuk simeria chefi Estadu nian TL rasik deklara katak, CPLP la bele koalia deit lingua, politika kultura no istoria, maibe tenki koalia ekonomia. Tan ne’e, iha forum ne’e TL oferese plataforma ida sai hanesan ponte ida ba negosiu CPLP ba Asia Pasiku no Asia Pasifiku ba CPLP.

‘’Ita hanesan ponte ida ne’ebe liga pais husi kontenente oin-oin. CPLP rasik iha kontenente 4, Portugal iha Europa, Brazil iha Amerika do sul, Mosambique no Angola sira iha Afrika, TL iha kontenente Asia, Timor rai kik ida, maibe iha oportunidade boot bele sai hanesan ponte ida ba negosiu,’’ esplika Jorge Serrano.

Nia hatutan, oportunidade diak tebes ba TL, tan e’e Timor oan tenke orgulho no tenke servisu maka’as, labele depende deit ba mina rai, maibe tenki diversifika ekonomia.

‘’Hau hnesan presidenti konfederasaun ita buka atu halo buat ruma ba rai ne’e liu-liu ba parte ekonomia, ita buka hadia povu nia moris, hare produtu ne’ebe povu sira kuda buka hadia kualidade depois esporta ba rai liur,’’ tenik Jorge Serrano.

Atu atrai investor CPLP inklui Asia Pasifiku mai investe iha TL, Jorge hateten, maneira ida mak TL loke odamatan ba ema hotu, maibe TL mos presiza hadia nia legislasaun balun no lei balun parte Governu mos tenki hare buat sira ne’e, maibe la signifika buat sira ne’e mak taka dalan, hakarak ka lakohi Timor nasaun ida iha nia povu ida, pais soberania moris iha soberania.

Jorge esplika katak, depois abertura sei ba visita stand ne’ebe iha, stand sira ne’e kompostu husi   intituisaun Estadu nian husi pais hotu inklui TL nian, stand ba emprejario no kompania sira, depois sei iha konferensia iha Ministeriu Negosio Estrangerio, depois orador iha forum ne’e mak eis Primeiru Ministru Xanana Gusmão atual Ministru Planeamentu Investimentu Estrategiku (MPIE), eis Presidenti da Republika Jose Ramos Horta no Presidente Zona Ekonomico Espesial Merkadu Sosial (ZEESM) Mari Alkatiri.

Orador huis Portugal Luis Amado, peritus, ekonomista sira sei mai fo palestra hodi intervene iha forum ne’e. Depois sei iha sala tematika iha aprezentasaun pais ida-ida nian iha oras ida nia laran no kontinua ho enkontru B2B.

“Ita orgulhu sai hanesan uma nain, maske ita ho kondisaun minimu foin ukun an, miabe ita bele halo buat ida ema barak fiar nune’e mai partisipa, ita nia ukun nain, Governu, politika sira suporta eventu ida ne’e, ita tenki promove TL ba liur, nune’e ita kria eventu ne’e konvida ema barak mai hare direta situasuan TL nian,’’ hateten Jorge Serrano. Nia

Dadus ne’ebe mak fo sai husi Prezidenti Konfederasaun Comunidade Paises das Lingua Portuguesa (CPLP), Jorge Serrano katak, iha enkontru B2B (Business to Business), emprezariu nasional hamutuk nain 800 (50%) mak partisipa.

Jorge Serrano hatete, iha enkontru B2B ne’e kuaze emprezariu hamutuk 800 mak konsege marka prezensa, tanba iha enkontru ne’e kada meja ida emprezario nain rua nasional ho internasional, signifika emprezariu Timor oan 400, emprezario internasional 400.

‘’Enkontru B2B ne’e lao ho sussesu tanba emprezariu nasional kuaze 50% mak hola parte,”hateten Jorge Serrano ba jornalista sira iha CCD, Sabado (27/02/2016).

Antes ne’e mos Jorge Serrano informa katak, enkontru B2B ne’e hanesan namora, katak, wainhira cocok sira bele kaben, karik la cocok buka fali seluk, maibe sira seidauk hatene akordu saida sira halo ona, tanba enkontru B2B ne’e segredu ida-idak nian.

Nia hateten, enkontru B2B ne’e la signifika emprezariu sira tenki mai hotu agora, emprezario marka ona sira nia oras atu halo enkontru B2B, komisaun organizadora I Forum Ekonomika Global CPLP fasilita deit fatin.

Jorge haktuir, la signifika emprezario nain 100 tama dala ida halo enkontru B2B, depende ba sira marka oras ba malu, depois ikus mak foin haree lista prezensa emprezario nasional hira mka konsege halo enkontru B2B ho emprezario internasional depois akordu saida mak sira atinji no iha area saida. Nia